Οι "Πέτρες Αλήθειας"

γράφει η  Χριστίνα Ταχιάου

Στο πεζοδρόμιο μπροστά στο παλιό κτίριο του 1ου γυμνασίου στη λεωφόρο Βασιλίσσης Όλγας 3 έχουν πρόσφατα τοποθετηθεί κάποια μικρά μπρούτζινα πετραδάκια, για να συμβολίσουν το γεγονός ότι 149 μαθητές του αποβλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης το 1943. Ήταν όλοι τους εβραίοι. Από αυτούς μόνο έξι επέζησαν.

 

Ο Απόστολος Δερεκλής, επιχειρηματίας από τη Θεσσαλονίκη, εγκατεστημένος επί πολλά χρόνια στη Γερμανία, περπατούσε μία μέρα του 2002 στο Βερολίνο όταν είδε στο πεζοδρόμιο ένα σημαδάκι, το οποίο πέρασε για σημάδι της υπηρεσίας υδάτων. Στάθηκε λίγο για να το παρατηρήσει κι έκπληκτος ανακάλυψε ότι είχε επάνω χαραγμένο το όνομα μιας εβραϊκής οικογένειας, η οποία είχε μείνει κάποτε στο κτίριο που ήταν μπροστά του. “Εκείνη τη στιγμή έγινε μία έκρηξη μέσα μου, σκέφτηκα ότι από αυτήν την πόρτα βγήκαν εβραίοι και πήγαν προς το τρένο της εξορίας και του θανάτου, στο στρατόπεδο, κάπου απ’ όπου δεν ξαναγύρισαν”.

Σκέφτηκε τη γειτονιά του. Την Αγία Τριάδα και όλη την περιοχή του Φαλήρου, της Σχολής Τυφλών, της Φλέμινγκ. Θυμήθηκε τα παλιά εβραϊκά σπίτια που έβλεπε να γκρεμίζονται ένα ένα και να σηκώνονται πολυκατοικίες στη θέση τους. Πολλά χρόνια αργότερα, κι αφού έκανε μια σχετική έρευνα, αποφάσισε να τιμήσει τη μνήμη των εβραίων μαθητών του σχολείου του, του 1ου γυμνασίου (άλλοτε αρρένων), οι οποίοι εξαφανίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα, τοποθετώντας αυτές τις μικρές πέτρες με τα ονόματά τους. Μια για τον καθένα από τους 149 μαθητές.

 

“STOLPERSTEINE”

Το ίδιο σοκ είχε αντιμετωπίσει ο βερολινέζος καλλιτέχνης Γκίντερ Ντέμνιχ κάποτε στην Κολονία. Από την πόλη είχαν “εξαφανιστεί” χιλιάδες Ρομά, οι οποίοι θεωρούνταν από τον Χίτλερ φυλετικά κατώτεροι. Αναφέροντάς το σε κάποια κάτοικο της Κολονίας, η απάντηση που πήρε ήταν: “Δεν ήξερα ότι είχε εδώ Ρομά”, παρόλο που οι Ρομά ζούσαν στην περιοχή επί 400 χρόνια και ήταν μάλιστα βαφτισμένοι καθολικοί. Τότε σκέφτηκε ότι δεν είναι δυνατόν η μνήμη και η ανάμνηση των ανθρώπων αυτών να μην υπάρχει πουθενά. Έτσι, εμπνεύστηκε τις “Stolpersteine”, στα ελληνικά σε ελεύθερη μετάφραση “Πέτρες Αλήθειας”, με την “αλήθεια” να προέρχεται από το στερητικό Α και τη λήθη. Άρχισε να δουλεύει το καλλιτεχνικό του project: κάθε πέτρα να έχει το όνομα ενός “εξαφανισμένου” από τους ναζί και να τοποθετείται σε σημείο το οποίο αποτελούσε σημείο αναφοράς για τον “εξαφανισμένο”, όσο “υπήρχε”.

Την περασμένη Πέμπτη, την επομένη της επετείου μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων τοποθετήθηκαν μπροστά στο 1ο γυμνάσιο 29 πέτρες, πλάι στις πρώτες 52 που είχαν τοποθετηθεί τον περασμένο Σεπτέμβριο. Έτσι, η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις 650 πόλεις σε 20 κράτη, στις οποίες έχουν τοποθετηθεί κάποιες από τις 56.000 πέτρες που έχει, μέχρι στιγμής, κατασκευάσει ο καλλιτέχνης. Μάλιστα, ο κύριος λόγος για τον οποίο δεν τοποθετήθηκαν μαζί οι 149 πέτρες είναι ότι το εργοστάσιο τις κατασκευάζει χειρωνακτικά και όχι αυτοματοποιημένα, και δεν δίνει μεγάλες ποσότητες σε ένα μόνο μέρος εις βάρος κάποιου άλλου. Ο στόχος του καλλιτέχνη είναι οι “Πέτρες Αλήθειας” να τοποθετούνται σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέρη.

 

ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ

Το ενδιαφέρον του Απόστολου Δερεκλή για την τοποθέτηση των “Πετρών Αλήθειας” γεννήθηκε πολλά χρόνια μετά την πρώτη επαφή του μαζί τους. “Σκεφτόμουν να κάνω κάτι στη Θεσσαλονίκη για τη μνήμη του εμφυλίου”. Έχει ενδιαφέρον πώς στράφηκε σε αυτήν τη σκέψη. “Σπούδασα στη Βιομηχανική Σχολή, στο κτίριο απέναντι από τη Μητρόπολη. Όταν κάναμε μαθήματα στην κρύα αίθουσα του 4ου ορόφου, ένιωθα πάντα ένα ρίγος. Εκεί είχε γίνει το έκτακτο στρατοδικείο για τη δίκη του ΟΠΛΑ. Μετά τη δολοφονική ενέδρα σε λεωφορείο αξιωματικών της Αεροπορίας το 1948, 52 άτομα καταδικάστηκαν σε θάνατο σε εκείνη την αίθουσα που κάναμε εμείς μάθημα! Είναι μία συγκλονιστική υπόθεση. Εκτελέστηκαν οι 47, στους 5 δόθηκε χάρη. Ήθελα να κάνω κάτι και για τους δολοφονηθέντες αεροπόρους και για τους εκτελεσθέντες κομμουνιστές, καθώς θεωρώ ότι ήταν όλοι θύματα”.

Στην πορεία, όμως, διαπίστωσε ότι ουδείς ενδιαφέρεται για τον εμφύλιο. “Οι νέοι δεν ασχολούνται με το θέμα και οι μεγαλύτεροι έχουν τις δικές τους παγιωμένες απόψεις. Στη συνέχεια, διαβάζοντας το ‘Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων’ του Μαρκ Μαζάουερ, είδα καθαρά ότι τα μεγάλα θύματα στη Θεσσαλονίκη ήταν εβραίοι. Ο παππούς μου ήταν καπνέμπορος στην Καβάλα, απ’ όπου έχει εξαφανιστεί η εβραϊκή κοινότητα. Θυμήθηκα τα σπίτια της γειτονιάς μου που ανήκαν σε εβραίους και χάνονταν ένα ένα, και θέλησα να κάνω ένα πείραμα: να ψάξω τα αρχεία του σχολείου μου, του 1ου γυμνασίου, όπου λογικά υπήρχαν παλιά εβραίοι μαθητές”.

 

ΠΟΙΟΣ ΕΔΩΣΕ ΤΗΝ ΕΝΤΟΛΗ

Προκειμένου να ανατρέξει στα αρχεία του σχολείου του, έστειλε αίτηση με συστημένη και εξπρές επιστολή στο υπουργείο Παιδείας. Έπειτα από καιρό, του είπαν ότι η επιστολή είχε χαθεί. Επέμεινε, ξαναέστειλε και ύστερα από αναμονή 10 μηνών και εμπλοκή και της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων τού επετράπη να δει τα αρχεία του σχολείου. Μόνο να τα δει, ούτε να τα φωτογραφήσει ούτε να τα φωτοτυπήσει. Με τη βοήθεια ενός φίλου θεσσαλονικιού δικηγόρου και με τεράστια έκπληξη διαπίστωσε ότι το Ολοκαύτωμα δεν αφορούσε ούτε 5 ούτε 10 μαθητές του σχολείου του. “Ήταν 149! 149 παιδιά, μαθητές, οι οποίοι, όλοι, εμφανίστηκαν στις 8 Απριλίου 1943 με το ίδιο στάτους: ‘Επαύσατο φοιτών τις 8.4.1943’… Αυτό σημαίνει ότι κάποιος άλλος τους έπαυσε. Το ερώτημα με τρώει: ποιος έδωσε τη διαταγή; Αποκλείεται να την έδωσε κατευθείαν γερμανική υπηρεσία, η ιστορία δεν κυλούσε όπως στις ταινίες με τον γερμανό αξιωματικό που ενσάρκωνε ο Ντίνος Καρύδης. Θεωρώ δεδομένο ότι η εντολή προήλθε από ελληνική υπηρεσία, ίσως από το υπουργείο Παιδείας. Αλλά εμένα η έρευνά μου σταματά εδώ, είναι ζήτημα ιστορικής έρευνας τα περαιτέρω”.

Μετά την ολοκλήρωση της έρευνας στο σχολείο, ο κ. Δερεκλής απευθύνθηκε στο ίδρυμα Yad Vashem, προκειμένου να πληροφορηθεί για “την τύχη” των μαθητών. “Δεν μπόρεσα να βρω όλα τα ονόματα εκεί. Στη συνέχεια μου ήρθε η λίστα Κούνιο και μου έδωσε κάποια στοιχεία, ενώ καθοριστική ήταν η συνεισφορά της Αλίκης Αρούχ, αρχειοθέτη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης στην εξακρίβωση των στοιχείων. Οι 149 μαθητές χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: στους επιβεβαιωμένα δολοφονηθέντες που είναι 52, στους “αγνοούμενους”, δηλαδή άμεσα θανατωθέντες μετά την άφιξη στο Άουσβιτς που είναι 29, σε 62 που δεν είναι καταγραμμένοι ούτε καν στην Ισραηλιτική Κοινότητα ως θύματα και σε έξι επιζήσαντες. Τέσσερις από τους επιζήσαντες κρύφτηκαν στην Ελλάδα στην Κατοχή και μετανάστευσαν στο Ισραήλ και τις ΗΠΑ μετά τον πόλεμο. Μόλις δύο επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και έζησαν στη Θεσσαλονίκη”.

 

“ΤΟ ΘΕΩΡΗΣΑ ΧΡΕΟΣ ΜΟΥ”

Τότε αποφάσισε να τοποθετήσει τις “Πέτρες Αλήθειας” στο στενό πεζοδρόμιο έξω από το σχολείο. “Και άλλα σχολεία έχουν ασχοληθεί με τους μαθητές που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Στο Ανατόλια, για παράδειγμα, έχουν φτιάξει μία μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα. Στο 2ο γυμνάσιο έχουν αποδελτιώσει τα αρχεία και βρήκαν 99 μαθητές να έχουν εξαφανιστεί και τοποθέτησαν μία πλακέτα στο σχολείο. Ήθελα η δική μου ενέργεια να γίνει σε δημόσιο χώρο, να μην είναι κλεισμένη σε ένα περιορισμένο χώρο”.

Στις αρχές του 2014 άρχισαν οι επαφές με το δήμο Θεσσαλονίκης. Η γραφειοκρατία τον καθυστέρησε αρκετά, για να καταφέρει να πάρει την έγκριση το καλοκαίρι του 2015 και την πρώτη εγκατάσταση τον περασμένο Σεπτέμβριο. Τον βοήθησε και ο πρώην ευρωβουλευτής Μιχάλης Τρεμόπουλος, απόφοιτος επίσης του 1ου γυμνασίου. Η εγκατάσταση έγινε τελείως αθόρυβα. “Δεν ήθελα προβολή του ονόματός μου. Δεν μ’ ενδιαφέρει να βάλω υποψηφιότητα σε κάποιες εκλογές, να μπω στην πολιτική ή να επεκταθώ επιχειρηματικά στην Ελλάδα. Ζω μόνιμα στη Γερμανία, εξάλλου”.

Εάν η γραφειοκρατία και η καχυποψία από πλευράς δημοσίου είναι κάτι το αναμενόμενο, περιμένετε να ακούσετε την αντίδραση των ιδιωτών. “Πολλοί με επικρίνουν επειδή έκανα κάτι για τους εβραίους και όχι -ας πούμε- για τους Πόντιους. Τους εξηγώ ότι είμαι ποντιακής καταγωγής, αλλά ότι θεώρησα χρέος μου σε αυτήν τη φάση να κάνω κάτι για τους εβραίους. Εξάλλου, η Θεσσαλονίκη είναι μητρόπολη. ‘Ανοίγοντας την πόρτα’ για τους εβραίους, την ανοίγεις για όλους. Πολλοί, επίσης, με επικρίνουν ότι το έκανα σε δύσκολη οικονομικά εποχή, ότι δίνω τα λεφτά μου κάπου όπου δεν πιάνουν τόπο. Αλλά αυτό αφορά εμένα. Το βλέπω σαν ένα ηρώο και ως πόνημα για τους νέους, να πάρουν άλλη ρότα από αυτήν της εσωστρέφειας και καχυποψίας σε αλλόθρησκους. Για να μην ξεχνάμε”.

 

“Πρέπει να λειτουργεί η συλλογική μνήμη”

Στα σχέδια του Απόστολου Δερεκλή είναι η δημιουργία μίας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης, η οποία θα ασχολείται με τη συλλογική μνήμη στη Θεσσαλονίκη. “Θεωρώ αδιανόητο π.χ. το ότι υπήρξαν δυο άνθρωποι που διετέλεσαν μέλη του κοινοβουλίου και μάλιστα εκλεγόμενοι στη Θεσσαλονίκη, ο Μισέλ Καζές και ο Δαυίδ Σουλάμ, οι οποίοι εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς, επειδή ήταν εβραίοι και η ιστορία τους είναι άγνωστη. Αδιανόητο! Επίσης αδιανόητη η έλλειψη μνημείου στον τόπο διδασκαλίας του Αποστόλου Παύλου στη Θεσσαλονίκη σε μία συναγωγή που υπήρχε μέχρι το 1917. Πρέπει να λειτουργεί η συλλογική μνήμη, δεν είναι δυνατόν να περνούν όλα στη λήθη τόσο εύκολα. Μόνο έτσι δημιουργείται και το μέλλον”.

Δημοσιεύτηκε 

στην «Μακεδονία της Κυριακής» 

την 31 Ιανουαρίου 2016